भारतका माओवादी के गर्दैछन् त ?

७ नोभेम्बर विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनको इतिहासमा एउटा विशेष महत्व बोकेको दिन हो । त्यस दिन रुसमा लेनिनको नेतृत्वमा बोल्सेभिक क्रान्ति सम्पन्न भएको थियो, जो ‘अक्टोबर क्रान्ति’को नामले चिनिन्छ । त्यसपछि पूर्वी युरोपका अनेकौं मुलुकहरू, भियतनाम, चीन र उत्तर कोरियाजस्ता मुलुकहरूले त्यही बाटो पछ्याएका थिए । आज न त सोभियत संघ छ, न पूर्वी युरोपका मुलुकहरूमा साम्यवादी शासन छ, न त चीन नै बोल्सेभिक क्रान्तिले देखाएको मार्गमा छ ।

लेनिन र माओले प्रतिपादित गरेको क्रान्तिको मार्गको अनुशरण गर्ने पेरुको ‘साइनिङ पाथ’को मूलतः अवसान भैसकेको छ । मार्क्सवाद र लेनिनवादलाई आधार मानेर फार्क नामले चिनिने रिभोल्युशनरी आम्र्ड फोर्सेज् अफ कोलम्बियाले सञ्चालन गरेको विद्रोही समूहले पनि हतियार समर्पण गरेपछि २०१६ मा अन्त भएको छ । टर्कीका माओवादीहरू आफ्नो अस्तित्वका लागि संघर्षरत छन् भने र लगभग आधी शताब्दीदेखि छापामार युद्ध सञ्चालन गरेका फिलिपिन्सका माओवादीहरू पनि सानो भूगोलमा मात्र सीमित छन् ।

यता दक्षिण एसियाली माओवादीहरूको संगठन कम्पोसाले १९९० को दशकमा दक्षिण एशियालाई क्रान्तिको तुफानी केन्द्रका रुपमा परिभाषित गरेको थियो । नेपालका माओवादीहरूको नेतृत्वमा सञ्चालन भएको सशस्त्र संघर्षको अन्त भैसकेको छ भने भारतका माओवादीहरू आफ्नो अस्तित्व रक्षाका लागि संघर्षरत् छन् ।

७ नोभेम्बर अक्टोबर समाजवादी क्रान्तिले १०४ वर्ष पुरा गर्दा त्यसैलाई आदर्श मानेर सञ्चालन गरिएको भारतीय माओवादी आन्दोलनको अवस्था के छ भन्नेबारे अगाडिका पंक्तिहरूमा संक्षिप्त चर्चा गरिएको छ ।

भारतको माओवादी आन्दोलन पाँच दशक पुरानो हो । चारु मजुमदारको सन् १९७२ मा गिरफ्तारी र हिरासतमा दिइएको यातनाबाट मृत्यु भएपछि आन्दोलनले ठूलो क्षति बेहोरेको थियो । नक्सलवादीहरूको व्यापक दमनपछि राज्यले नक्सलवाडी आन्दोलन अन्त हुने अपेक्षा गरेको थियो । तर असीको दशक लगत्तै कोण्डापल्ली सितारमैयाको नेतृत्वमा दक्षिणी राज्य आन्ध्रप्रदेशबाट माओवादी आन्दोलनले पुनर्जीवन प्राप्त गरेको थियो । सन् २००४ मा एमसीसीको नामले चिनिने माओइस्ट कम्युनिष्ट सेन्टर पनि माओवादी आन्दोलनमा मिसिएपछि यसले तीव्रता प्राप्त गरेको थियो । कांग्रेस नेतृत्वको मनमोहन सिंह सरकारको कार्यकालमा माओवादीहरूमाथि चौतर्फी दमन भएपछि आन्दोलन क्रमशः कमजोर हुन पुग्यो ।

हाल भारतीय माओवादी आन्दोलन अत्यन्त रक्षात्मक अवस्थामा छ । धेरै केन्द्रिय नेताहरू अहिले जेलमा छन् । केही वर्ष यता शहरी क्षेत्रमा जनाधार विस्तार गर्ने जिम्मामा रहेका नेताहरूको गिरफ्तारीपछि आन्दोलन अझै संकटमा परेको देखिन्छ । यसबीच भारत सरकारले माओवादीहरूको वेभसाइट बेन्डथट्स डटकम माथिसमेत प्रतिबन्ध लगाएपछि आन्दोलनसम्बन्धी गतिविधि र सूचनाहरू बाहिर आउन पनि बन्द प्रायः छ ।

बितेको एक दशकका प्रत्येक वर्षहरूमा माओवादीहरूले नबिराइकन सशस्त्र प्रहरीहरूमाथि वर्षमा एक पटक ठूलो फौजी कार्वाही गर्ने गरेका छन् । यस्ता हरेक फौजी कार्वाहीमा केही दर्जन सुरक्षाकर्मी मारिने गरेका छन् । उनीहरूको त्यो फौजी कार्वाही दिल्लीका सञ्चारमाध्यममा केही दिनका लागि चर्चाको विषय बन्ने गरेको छ । त्योबाहेक भारतीय माओवादीहरूको प्रभाव भारतको राष्ट्रिय राजनीतिमा देखा पर्दैन ।

प्रभाव क्षेत्रका हिसाबले हेर्दा पनि छत्तीसगढ, झारखण्ड, महाराष्ट्र उडिसाका केही आदिवासी जिल्लाहरूका सीमित क्षेत्रमा बाहेक माओवादीहरूको अन्यत्र उपस्थिति देखिन्न । एक सय चालीस करोडको विशाल जनसंख्या रहेको भारतमा ५० वर्षको संघर्ष र ठूलो बलिदानका वावजुद् माओवादीहरूको उपस्थिति र प्रभाव एकाध लाख जनसंख्यामा सीमित हुनुबाट आन्दोलन गम्भीर संकटबाट गुज्रिरहेको स्पष्ट हुन्छ ।

रुसमा कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना भएको दुई दशकभित्रै वोल्सेभिकहरूले सत्ता आफ्नो हातमा लिएका थिए । चीनमा कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापनापछिको अढाई दशकमै जनवादी क्रान्ति सम्पन्न भएको थियो । तर भारतमा आधी शताब्दीपछि पनि माओवादी आन्दोलन छत्तीसगढको दण्डकारण्य जंगलभित्रका गाउँ र त्यस वरपरको भूगोलका केही गाउँहरूमा मात्र सीमित छ । निकट वा सुदूर भविष्यमा आन्दोलनले गति लिने कहीं कतै संकेत देखिंदैन ।

क्रान्ति वा सामाजिक परिवर्तन समाज विज्ञानको अकाट्य नियम हो । तर क्रान्तिका लागि वस्तुगत र आत्मगत दुवै परिस्थिति अनुकूल हुनुपर्दछ । रुसमा वोल्सेभिकहरूको नेतृत्वमा क्रान्ति सम्पन्न हुनुका पछाडि जार शासकहरूको पहिलो विश्वयुद्धमा संलग्नतालाई लिन सकिन्छ, जसले गर्दा त्यहा मजदुर किसान र सैनिकहरू जारको विरुद्ध खडा हुन पुगे । युद्धबाट जर्जर बनेका बेलायत फ्रान्सजस्ता रुसका मित्र शक्तिहरूले पनि जारको सत्ता जोगाउन सक्ने स्थिति रहेन । किनकी ती मुलुकहरू आफै युद्धबाट कमजोर बनेका थिए । घरेलु र बाह्य परिस्थिति बोल्सेभिकहरूको अनुकूल थियो ।

चीनको क्रान्ति दोस्रो विश्व युद्धलगत्तै सम्पन्न भएको थियो । त्यतिखेर पनि विश्वका बेलायत, अमेरिका, जापान, जर्मनी जस्ता शक्तिहरू युद्धमा फसेका थिए । च्याङ काई शेकको सत्ता आन्तरिक रुपमा चीनिया जनता र अन्तर्राष्ट्रिय शक्तिहरूको समर्थन नभएपछि कमजोर बनेको थियो । यसै अनुकूल घरेलु र बाह्य अवस्थाका कारण कम्युनिष्टहरूको जीत सम्भव भएको थियो ।

एकोहोरो रूपमा फौजी कार्यदिशामा मात्र जोड दिनु र जनतालाई सचेत र संगठित गर्ने संसदीय विधिसहित संघर्षका अन्य रूपहरूप्रति देखाएको संकीर्णता नै भारतीय माओवादी आन्दोलनको संकुचनको मुख्य कारण रहेको देखिन्छ । गाउँबाट शहर कब्जा गर्ने र स्थानीय सत्ता कब्जा गर्दै केन्द्रिय सत्ता कब्जा गर्ने चिनिया कम्युनिष्टहरूले अस्सी–नब्बे वर्ष पहिले प्रयोगमा ल्याएको रणनीति हो । समय सापेक्ष नयाँ रणनीतिको तर्जुमा बिना भारतीय माओवादी आन्दोलन टिक्न र विकसित हुन सम्भव देखिन्न ।

पेरुको कम्युनिष्ट आन्दोलनको आज नामोनिशान नरहनु र कोलम्बियाको फार्क विद्रोह समाप्त हुनु, टर्की, फिलिपिन्स, श्रीलंका आदिका असफल विद्रोहहरूको एउटा मुख्य शिक्षा यो पनि हो । नेपालको माओवादी आन्दोलन पनि सशस्त्र स्वरुपमै जारी राख्न सम्भव नभएपछि सम्झौतामा गएर टुंगिएको हो ।

विश्वको आर्थिक सामाजिक र राजनैतिक स्वरुपमा बितेका एक सय वर्षमा ठूलो परिवर्तन आएको छ । विश्व बहुध्रुवीय बन्न पुगेको छ । साम्राज्यवाद र उत्पीडित राष्ट्रहरूको अन्तरविरोध पनि पुरानै अवस्थामा छैन । आजको श्रमिक वर्गको आर्थिक सामाजिक अवस्था पनि अठारौं र उन्नीसौं शताब्दीको श्रमिकवर्गको जस्तो छैन । श्रमिक र पूँजीपति वर्गको बीचमा रहेको मध्यमवर्गको आकार विशाल छ । यो वर्ग आज विश्वव्यापी रूपमा शक्तिशाली वर्गका रूपमा रहेको छ । यसले के देखाउँछ भने श्रमजीवी वर्गको मात्र समस्या उठाएर अब पुग्दैन, विशाल मध्यवर्गलाई पनि क्रान्तिले सम्बोधन गर्न सक्नुपर्दछ ।

आज विश्वभरि नै उत्पादनको क्षेत्रभन्दा सेवाक्षेत्र बढी शक्तिशाली छ । उत्पादनमा लागेको पूँजी र श्रमिकको भन्दा सेवाक्षेत्रमा लागेको पूँजी र जनशक्तिको आकार धेरै ठूलो छ । भारतसहित विश्वभरि आएका यी महत्वपूर्ण आर्थिक राजनैतिक परिवर्तनहरूलाई हिसाब नगरी एक सय वर्ष पहिलेकै क्रान्तिको रणनीति र कार्यनीतिमा टाँसिएर क्रान्तिको विकास सम्भव छैन । आज ग्रामीण वर्गसंघर्षको नीतिको विकास जरुरी छ । किनकी अब विश्वमै शहरमा बस्ने जनसंख्याले क्रमशः गाउँको जनसंख्यालाई उछिन्दै छ । गाउँको ठूलो श्रमशक्ति शहरमा स्थानान्तर भएको छ । शहरमा जस्तै धेरैजसो गाउँहरूमा पनि विद्युत, सञ्चार र यातायातजस्ता सुविधा पुगेका छन् । कृषिमा यन्त्रहरूको प्रयोग बढ्दो छ ।

रुस वा चीनमा क्रान्ति हुँदा जुन विश्व परिवेश विद्यमान थियो, आज भारत र अन्य कुनै पनि मुलुकमा न त त्यस्तो घरेलु परिवेश छ, न विश्व परिवेश नै । बेलायती शासनको उत्तराधिकारीका रूपमा रहेको भारत विश्वकै तेस्रो ठूलो सैन्यशक्ति भएको महाशक्ति राष्ट्र हो । पञ्जाब, नागा, मिजो आदि विद्रोहहरू साम्य गर्न भारतीय राज्य सफल भएको छ । यस्तो अवस्थामा हतियारको बलमा भारतीय राज्य सत्तालाई उल्टाएर भारतमा कम्युनिष्ट शासनको स्थापना वा निरन्तरता सम्भव देखिन्न ।लक्ष्मण पन्त रातोपाटी डटकम